АҲЛИ КИТОБ МУЛЛАЛАР-18
10-БОБ. "ҲАРОМ" - "ТАЪҚИҚ" ДЕГАНИ ЭМАС
Олдинги бобда айтганимдек, "ҳаром" калимасини муллалар берган ўша таърифга кўра ишлатдим. Аммо ҳақиқатда эса "ҳаром" калимасининг маъноси ундай эмас. Қуръонда "ҳаром" калимаси таъқиқланган, манъ этилган дегани эмас. "Ҳаром" калимасининг бугунги дунё тилларидаги энг мувофиқ маъноси "Санкция" (лот.sanctio - қатъий қарор) - Санкция - қатъий қонунлар назоратидаги, олий мақомнинг қарорига боғлиқ бўлган масала. Санкциялар РУХСАТ/ТАРҒИБ, ЧЕКЛОВ ёки ТАЪҚИҚ моҳиятида бўлиши мумкин.
"Айт: "Келинглар, Раббингиз сизларга ҳаром қилган нарсаларни тиловат қилиб берайин: У Зотга бирон нарсани шерик қилмангиз; ота-онага яхшилик қилингиз; фарзандларингизни фақирликдан ўлдирмангиз – сизларни ҳам, уларни ҳам Биз ризқлантирурмиз; фаҳш ишларнинг ошкорасига ҳам, маҳфийсига ҳам яқинлашмангиз; Ҳаққингиз бўлмаса, Аллоҳ ҳаром қилган бирон жонни ўлдирмангиз, Шояд ақл юргизарсизлар, деб сизларни мана шу нарсаларга буюрди". (6:151)
Эътибор беринг, бу оятда Аллоҳга ширк келтириш, фарзанд қотиллиги, фаҳш ишлар билан бирга ота-онага яхшилик қилиш ҳам "ҳаром"лар рўйхатида саналган. Албатта, бу оятда ота-онага яхшилик қилишга ТАЪҚИҚ қўйилган эмас. Ота-онага яхшилик қилиш - бу сизнинг зиммангиздаги санкциялардан, Аллоҳ бизларни ота-онамизга яхшилик қилишга ТАРҒИБ этмоқда.
Оятнинг давомида эса, Аллоҳ ҳаром қилган ҳеч бир жонни (нафсни) қатл этмаслик буюрилади, чунки инсон ҳаёти ҳаром қилинган (ва лаа тақтулун-нафса-ллатий ҳаррома-Аллоҳ). Албатта, бу ерда ҳам ҳаёт "таъқиқланган" эмас. Бу ердаги маъно ҳам, инсоннинг жонига тажовуз этишга қарши қўйилган ЧЕКЛОВ санкцияси маъносида, чунки баъзи ҳолатлари мустасно (масалан, уруш ёки қотиллик).
"Ҳаром" сўзининг ижобий санкция (қилиниши лозим бўлган нарса, РУХСАТ/ТАРҒИБ), ҳамда салбий санкция (йўл қўймаслик лозим бўлган нарса, ТАЪҚИҚ) ёки тегишли тарзда иш тутиш лозим бўлган нарса (ЧЕКЛОВ) назарда тутиладими, бу оятнинг контекстига боғлиқ.
Ҳаром маъноси таъқиқ эмас, айнан "санкция" эканини аниқ кўрсатувчи яна бир оятни қуйида келтирамиз:
"Ана шундай. Кимки Аллоҳнинг муқаддас қоидаларига (ҳаромларига) риоя қилса, бас, бу Рабби наздида ўзи учун яхшидир. Сизлар учун тиловат қилинадиган нарсалардан бошқа чорва моллари ҳалол қилинди". (22:30)
Эслатиб ўтамиз, 22:30да "муқаддас қоидалар" ибораси оятда "ҳаром" дея келган. Ҳаром дегани таъқиқ дегани эмас, балки Аллоҳ тарафидан ўрнатилган Рухсат/ Тарғиб ва Чеклов/Таъқиқ ҳукмлари.
Демак, аввалроқ келтирганимиз 6:151 аслида қуйидагиларни англатади:
"Айт: "Келинглар, Раббингиз сизларга САНКЦИЯ қўйган (ҲАРРОМА РАББУКУМ) нарсаларни тиловат қилиб берайин: У Зотга бирон нарсани шерик қилмангиз; ота-онага яхшилик қилингиз; фарзандларингизни фақирликдан ўлдирмангиз – сизларни ҳам, уларни ҳам Биз ризқлантирурмиз; фаҳш ишларнинг ошкорасига ҳам, маҳфийсига ҳам яқинлашмангиз; Ҳаққингиз бўлмаса, Аллоҳ САНКЦИЯ ҚЎЙГАН бирон жонни ўлдирмангиз (ҲАРРОМА). Шояд ақл юргизарсизлар, деб сизларни мана шу нарсаларга буюрди". (6:151)
6:151-оятда тўртта салбий ва битта ижобий санкция қўйилади. Ҳаром дегани таъқиқ бўлса, Маккада машҳур "Масжид ал-Ҳаром" - Таъқиқланган Масжид бўлиши керак - ҳеч ким кирмаслиги керак. Боши берк бу кўчадан чиқиш учун муллалар яна найрангга сиғинади: улар "Ҳаром" маъносини бу сафар "Муқаддас" деб ўзгартириб, Масжид ал-Ҳаром бу "Муқаддас Масжид" дейишади. Қуръонда "Масжид ал-ҳаром" ибораси "Санкция қўйилган таслимият" маъносини англатади.
Энди, яна 5:3 га қайтамиз:
"Сизларга санкция қўйилганлар: ўлакса, қон, тўнғиз гўшти, Аллоҳдан бошқа бировнинг йўлида сўйилган..." (5:3)
Бу егуликларга санкция қўйилган (ҳаром қилинган): яъни улар ҳақида баъзи чекловлар борлиги кўрсатилган, ва биз уларга тўғри муносабатда бўлишимиз ёки истеъмол қилишдан олдин қайта ишлашимиз керак бўлади. Шу ўринда баъзи мисолларни келтирамиз:
1. Инглизларда шундай одат бор: қирғовул каби қушларни бир неча кун "осиб" қўйиб кейин ейиш одати бор. Аммо қушларни истеъмол қилишдан олдин тўғри тайёрлаш керак. Инуитлар эса кит ва бошқа Арктик ҳайвонларини очиқ ҳавода "кўмиб қўйиш", ва кейин ойлар мобайнида истеъмол қилишни билишади.
2. Қуюқлашмаган қон касаллик микроблари ташийди, буни билиш учун улкан олим бўлиш шарт эмас. Лекин Британ қора пудинг (the British black pudding) ёки қон колбаса (blood sausage) аслида, ҳайвоннинг ишлов берилган қони, баъзи миллатларда диета қисмига айланган. Қонни пишириш бактерияларни ўлдиради.
3. Чўчқа гўшти истеъмол қилувчилар, агар чўчқа гўшти яхши пиширилмаса, глистли инвазияга (worm infestation) олиб келиши мумкин, тўғри пиширилганида эса, чўчқа гўштини истеъмол қилиш, соғлиқ учун хавфсиз дейишади. Чўчқа гўшти инсон томонидан милодгача 5000 йил ёки ундан кўпроқ йиллар истеъмол қилинган. Чўчқа гўшти, дунё бўйлаб ейиладиган барча гўштларнинг 38% дан зиёдини ташкил этади. Агар чўчқа гўшти "сиз учун яхши" бўлмаса, инсон зоти аллақачонлар чўчқа гўштини истеъмол қилишни тўхтатган бўлар эди.
Чўчқа гўшти (лаҳм-ал-хинзир) бўйича нега Қуръон санкция қўйган?
"Айт: "Менга ваҳй қилинган Қуръонда егуликлар борасида ҳаром қилинган нарсаларни кўрмаяпман. Магар ўлакса, ё тўкилган қон, ёки тўнғиз гўшти бўлса, бас, у албатта ҳаромдир. Ёҳуд Аллоҳдан ўзга учун аталган фосиқлик бўлса. Бас, ким золим ва тажовузкор бўлмаган ҳолда музтар – ночор бўлиб қолса, Раббингиз мағфиратли ва меҳрибондир". (6:145)
Энг ёйғин кўзқараш шуки, чўчқа гўштини "Нопок" (оятда "Рижс") бўлгани учун ҳам ҳаром қилинган. Қуръондаги Р-Ж-С ўзаги бошқа ўринларда ҳам келади, лекин"- шубҳали" деб талқин қилинади. Бир нарсанинг "Шубҳали" бўлиши билан "Нопок" бўлиши ўртасидаги фарқ жуда катта. Мисол учун, 9:125 таржималарига кўз югуртирайлик.
1. "Аммо қалбларида хасталик бўлганлар, - уларнинг шубҳаларига шубҳа қўшади (рижсун ила рижсиҳим) ва улар кофир ҳолида ўладилар".
("But those in whose hearts is a disease, - it will add doubt to their doubt (rijsun ila rijsihim) and they will die in a state of Unbelief". Abdullah Yusuf Ali)
2. Аммо қалбларида хасталик (шубҳа, куфр ва мунофиқлик) бўлган кимсалар, уларнинг шубҳасига, шубҳа ва гумон (рижсун ила рижсиҳим), куфр ва гумон қўшади, ва улар кофир бўлган ҳолларида ўладилар.
("But as for those in whose hearts is a disease (of doubt, disbelief and hypocrisy), it will add suspicion and doubt to their suspicion, disbelief and doubt (rijsun ila rijsihim) and they die while they are disbelievers". Hilali Khan)
3. Аммо қалбларида хасталик бўлган кимсаларга келсак, бу уларнинг шубҳасига шубҳа қўшади (рижсун ила рижсиҳим) ва улар кофир ҳолда ўладилар.
("But as to those in whose hearts is a disease, it will add doubt to their doubt (rijsun ila rijsihim), and they shall die infidels". Rodwell )
4. Лекин қалбларида субутсизлик бўлган кимсаларга келсак, бу уларнинг шубҳаларига (яна-да кўпроқ) шак-шубҳа қўшади (рижсун ила рижсиҳим); ва улар ўз куфрларида ўладилар.
("But unto those in whose hearts there is an infirmity, it will add [farther] doubt unto their [present] doubt (rijsun ila rijsihim); and they shall die in their infidelity". Translator George Sale).
Энди эса РИЖС калимаси келган яна бир оятни кўриб чиқамиз 10:100:
1. Йўқ, ҳеч бир қалб иймон келтирмас, магар Аллоҳнинг иродаси ила, ва англамас кимсаларга У Зот шубҳа (рижс) жойлайди.
("No No soul can believe, except by the will of God, and He will place doubt (rijsa) on those who will not understand". Abdullah Yusuf Ali)
2. Аллоҳнинг изнисиз бирон кимса иймон келтирмас, ва у зот ғазабни (рижс) қўрқмас кимсаларга қўяр.
("It is not for any person to believe, except by the Leave of Allah, and He will put the wrath (rijsa) on those who are heedless". Hilali Khan)
3. Ва Аллоҳнинг изни билан бошқа ҳеч бир жон иймон келтира олмайди. Ва ўз ақл/ҳукмини ишлатмайдиганлар устида У Ўз ғазабини (рижс) туширади.
("And no soul can believe except by the permission of ALLAH. And HE causes HIS wrath (rijsa) to descend on those who would not use their judgment". Sher Ali)
4. Худонинг иродасига мувофиқ бўлгандан бошқа, ҳеч бир қалб иймон келтира олмайди. Чунки англашдан бош тортганлар узра У лаънат (рижс) жойлайди.
("No soul can believe except in accordance with GOD's will. For He places a curse (rijsa) upon those who refuse to understand". Rashad Khalifa)
5. Аллоҳнинг изнисиз ҳеч бир жон иймонга келолмас; ва у ҳеч қандай фаросати бўлмаганларни жирканиш (рижс) солади.
("It is not for any soul to believe save by the leave of God; and He lays abomination (rijsa) upon those who have no understanding". Translator AJ Arberry)
6. Аллоҳнинг изнисиз ҳеч бир жон иймонга келолмас; у ақлсиз/маъносиз кишиларга даҳшат (рижс) солади.
("It is not for any person to believe save by the permission of God; He puts horror (rijsa) on those who have no sense". Translator Palmer)
7. Аллоҳнинг изни билан бошқа ҳеч бир жон иймон келтира олмайди, ва англамас кимсаларга ғазабини (рижс) солур.
("No soul can believe but by the permission of God: and he shall lay his wrath (rijsa) on those who will not understand". Rodwell)
8. Ҳеч бир жон иймон келтира олмас, фақат Аллоҳнинг изни билан. "У тушунмайдиган кимсаларга қаҳрини (рижс) ёғдирур.
("No soul can believe, but by the permission of God: And he shall pour out [his] indignation (rijsa) on those who will not understand". George Sale)
10:100-оятдаги "РИЖС" калимасини бу саккиз хил таржимондан ҳеч бири "нопок" деб таржима қилмайди. Балки "шубҳа, ғазаб, лаънат, жирканиш, даҳшат ва қаҳр" деб таржима қиладилар. Чўчқа гўшти, аввало, "нопок" деб Библияда кўрсатилган ва унинг истеъмоли таъқиқланган.
Қуйида ибронийча Библиядан ўша таъқиқларни келтирамиз:
"Чўчқа айри туёқ бўлгани билан кавш қайтармайди. У сизлар учун ҳаромдир. Бу ҳайвонларнинг гўштини еманг, уларнинг мурдасига қўл теккизманг. Улар сизлар учун ҳаромдир" (Левитлар 11:7-8)
"Чўчқани ҳам еманглар, унинг туёғи айрилган, лекин кавш қайтармайди. У сизлар учун ҳаромдир. Бу ҳайвонларнинг гўштини еманглар, мурдасига ҳам тегманглар". (Қонунлар 14:8)
Аллоҳдан ўзгага бағишланган таом бўйича санкция (ҳаром) эса, унинг устида Аллоҳнинг исмини зикр қилиш, холос.
"Аллоҳнинг номи зикр қилинган нарсалардан еяверинглар, агар Аллоҳнинг оятларига иймон келтиргувчи бўлсангизлар". (6:118)
Қуръонда ҳеч қандай егулик очиқ матн билан таъқиқланмаган. Сабаби, "ҳаром" сўзи таъқиқ маъносини англатмайди. Бошқа тарафдан, Қуръонда нималарнинг истеъмоли жоиз (ҳалол) эканини билишлари мусулмонларга яна-да осон бўлади:
"Улар учун нималар ҳалол эканини сўрашмоқда. Айт: "Сизлар учун покиза нарсалар ҳалол, ва ўргатилган итларингиз (мукаллибийн) тутиб келгани ҳалол. Аллоҳ сизга билдирганидан билдириб, қўлга ўргатгансиз. Уларнинг тутиб келганини енглар ва Аллоҳнинг исмини зикр қилинглар! Аллоҳдан тақво қилинглар! Албатта Аллоҳ жуда тез ҳисоб-китоб қилгувчи Зотдир". (5:4)
Агар сиз учун яхши, покиза бўлса, у ҳалолдир.