quranonly
May 1, 2021

Қуръонда ақл ишлатиш ва танқидий фикрлашга чақирувчи оятлар

Қуръонда ақл ишлатишга ва ҳақиқат дея тақдим этилган ҳар қандай иддаони шубҳа ва саволлар остига олишга чақирувчи оятлар сон-саноқсиз. Қуйида ақл ишлатиш ва тафаккур тарғиб этилган оятларни қисқача санаб ўтган бўлдик:


● Қуръонда танқидий фикрлашдан ва идрок этишдан мосуво интеллектуал мўртлик аёвсиз танқид қилинади (7:179, 8:22, 10:100-101, 11:24);
● Қуръонда ҳар бир шахснинг зиммасига тафаккур этиш, шубҳа қилиш, савол бериш, изланиш, таҳлил этиш, текшириш ва мустақил қарор чиқариш масъулияти юклатилади (39:18,17:36, 5:105);
● Қуръонда ҳеч нарсани кўр-кўрона қабул этмасликка чақирилади; ва кўз билан кўрилган, қулоқ билан эшитилган ҳар бир нарса ва онгли равишда олинган ҳар бир қарор учун жавобгарлик борлиги уқтирилади (17:36);
● Қуръонда савол бермаган ақллар нопок саналади (10:100);
● Қуръонда ақл ишлатмаганларни тубан махлуқлар саналади (7:179, 8:22, 25:44);
● Қуръонда субъектив тажрибалар билан бирга объектив хулосалар чиқариш ҳам талаб қилинади (2:111, 21:24, 3:86, 12:26-27, 21:24, 37:156-157);
● Қуръонда анъанавий эътиқодни тасдиқлаш учун уларни қатъий далиллар билан асослаш талаб қилинади (2:111, 4:174, 5:104-105, 8:42, 10:100, 11:17, 17:36, 37:156-157);
● Қуръонда ҳар қандай хабар ва маълумотни қабул этишдан олдин, уни бевосита текшириш ва/ёки аниқ далиллар билан тадқиқ этиш буюрилади (49:6, 12:26-27);
● Қуръонда ҳиссий хулоса чиқариш ва шошилинч қарор олишдан қайтарилади (17:11, 37:69-71);
● Қуръонда тасдиқланмаган хабар ёки аниқ ҳақиқат бўлмаган гумонлар фақат хато хулосаларни келтириб чиқариши эслатилади (5:104, 2:170, 17:11, 37:70);
● Қуръонда айтилишича, бошқаларнинг хулосасини ёки кўпчиликнинг фикрини кўр-кўрона қабул қилиш, (жиддий текширувсиз ва теран мулоҳазасиз), ҳаққдан адашишга етаклайди (2:170, 5:104, 10:100-101, 31:21, 33:67, 37:69-71);
● Қуръонда ҳеч қандай илмга эга бўлмай туриб, бирор мавзуда тортишиш қораланади (3:66);
● Қуръонда айтилишича, гумон ҳеч қачон ҳақиқат ўрнига ўтмайди, шу боис гумонга эргашиш манъ қилинади (10:36, 49:6, 45:24, 6:116, 53:28, 2:111, 21:24);
● Қуръонда айтилишича, борлиқ ҳақидаги ҳар қандай маълумотни аввало текшириш, савол остига олиш, таҳлил этиш ва ундан кейин улардан умумий хулосалар чиқаришга чақирилади (39:18, 8:22, 7:179, 10:100-101, 17:36, 46:26);
● Қуръонда ота-боболар йўлига, урф-одат ва динларига кўр-кўрона эргашмасликка, доимо савол ва шубҳа остига олиб, текширишга чақирилади (2:170, 7:28, 5:104-105, 6:112, 7:70, 21:52-54, 26:74 , 37:69-71, 43:22-24);
● Қуръонда айтилишича, ота-боболар йўлига кўр-кўрона эргашиш ва уларга тақлид қилиш, оқибатда, ҳаққдан адашишга, динга ботил аралашишига олиб келади ва ижтимоий ҳаётни тирик жаҳаннамга айлантиради (37:62-71, 17:60, 31:21, 44:43, 56:52);
● Қуръонда “Осмонлар ва Ернинг яратилиши” қонуниятларини чуқур ўрганишга чақирилади (10:101);
● Қуръонда ҳаёт ва коинот ҳақиқатларини ҳиссий инъикос, кузатиш ва тафаккур орқали очишга чақирилади (7:185, 29:20, 30:50, 50:6-7, 88:17-20);
● Қуръонда илмий изланиш ва тадқиқотга улкан аҳамият берилади (2:259, 3:137, 6:11, 6:75-79, 6:99, 7:185, 10:101, 15:16, 16:36, 27:69, 29:20, 30:9, 30:42, 30:50, 35:44, 37:88, 40:21, 45:13, 47:10, 50:6, 80:24, 86:5, 88:17-20);
● Қуръонда илоҳий китоблар маъноларини яхлит ва бир бутун ҳолда ўқиб англашга чорлайди, бир қисмини узиб олиб, ундан умумий қоида ясаш каби шошқалоқликдан қайтарилади (21:37, 75:16-21, 20:114);
● Қуръонда Қуръонни ўрганиш учун тафаккур, тадаббур, таҳлил ва мулоҳаза талаб қилинади (2:17-18, 3:79, 4:82, 12:2, 23:68, 25:73, 43:3-4, 47:24);
● Қуръон илмий изланишларни, тажриба ва тадқиқот орқали аниқ илмий натижаларга эришишни тарғиб этади (2:260, 6:75-79, 10:100-101, 23:80, 37:88);
● Қуръонда орзу-истаклар ёки ҳис-туйғуларга асосланган имонни эмас, балки аниқ далил ва исботларга асосланган имон талаб қилинади (4:174, 8:42, 10:100, 11:17, 17:36, 74:30-31);
● Қуръонда теран тафаккурсиз ва илмий изланишларсиз (яъни “илмий фактлар”сиз) коинотдаги илоҳий қонунларни англаш имконсиз экани таъкидланади (12:105, 25:73, 40:13, 46:26);
● Қуръонда теран тафаккур ва илмий изланишдан узоқ бўлганлар жаҳолат зулматидан чиқолмаслиги билдирилади (6:39, 2:17-18, 39:62-63);
● Қуръон эркин ва ҳур шахсият бўлишга чорлайди, чорва суруви (раъия) зеҳниятидан, чўпонлар (роъий) бошқарувида манипуляция воситаси бўлиб қолишдан қайтаради (2:104);
● Қуръон кўпчиликнинг кўплиги, босими ё ҳайбатидан таъсирланиб, ҳаққдан силжиб кетмасликка чорлайди (19:73, 12:106, 54:43-44);
● Қуръон кўпчиликка эргашишдан, оломоннинг парчаси бўлишдан қайтаради, зеро кўпчилик доим ботилга, залолатга мойил бўлади ва осонликча йўлдан адаштирилади (6:116, 10:36, 12:106, 16:83, 19:73, 36:62);
● Қуръон бизни ҳукмдор ва пешволарнинг дабдабасига алданмасликка чорлайди, уларнинг қўлида мутеъ қуллар бўлиб қолишдан қайтаради (23:24, 33:67, 5:104-105);
● Қуръон инсонларни доим тафаккурга ва ақл ишлатишга, эркин фикрлашга ва ҳар масалани савол остига олишга, ва мудом фақат ҳақиқат тарафини олишга чақиради (2:170-171, 2:242, 2:269, 3:118, 3:190, 6:74-83, 6:110, 7:169, 8:22, 10:42, 10:100-101, 11:51, 12:2, 12:106, 12:111, 13:4, 13:19, 16:67, 16:83, 17:36, 21:10, 21:57-67, 23:68, 23:80, 24:61, 29:63, 30:21, 30:28, 38:29, 39:9, 39:18, 39:21, 40:54, 45:23, 46:26, 47:24, 54:44, 59:14).

http://kemalyoldash.com/4121